سؤال: توسّل چیست و چرا توسّل می کنیم؟ توسّل کجا جایز است و کجا جایز نیست؟ به چه کسانی می توان توسل کرد؟ و از همه مهمتر آیا توسل شرک به خداوند نیست؟
پاسخ: «توسّل» از ریشهی «وسیله» است. توسّل یعنی وسیلهگرفتن ِ چیزی یا شخصی ، وسیله قراردادن ِ چیزی یا شخصی.
انسان بر حسب عقل فطری خود درک میکند که برای انجام بسیاری از کارها نیازمند واسطه و وسیله است. برای نوشتن نیازمند توسّل به قلم است. برای خوردن و پوشیدن نیازمند وسیله قراردادن دست است. برای کشاورزی بکاربردن وسائل لازم است. و ….
اکنون اگر به شما بگویند: شما که معتقد به وجود خداوند و آفریدگار جهان هستید و همهی کارها را در کف با کفایت او و در اختیار تامّ او میدانید پس چرا در موقع کشاورزی از وسائل و آلات بهره میبرید؟ قطعا به بیربطی این سؤال، خواهید خندید.
زیرا بسیار روشن است که همهی امورات جهان (بدون حتی یک مورد استثناء) بر اساس قانون علّیت و معلولیت تنظیم گردیده و برای رسیدن به هر هدفی، از راه توسّل به اسباب آن باید اقدام نمود و کشاورزی بدون وسائل ، آب در غربال پیمودن است.
نوع دیگری از توسّل هست که آن نیز در بین عقلای همهی عالم کاملا پذیرفته شده است و آن عبارت است از وسیله قرار دادن اشخاص یا اشیائی که مورد توجه شخصیتهای بزرگ است، برای تقرّب یافتن در پیشگاه آنان. همیشهی تاریخ، مردم هرگاه با شاهان یا وزراء و بزرگان کاری داشته و از پیشگاه آنان درخواست مهمی داشتهاند، ابتدا برای تقرّب به آنها و ایجاد زمینهی مساعد برای عرض حاجت، وسیلهای و واسطهای از پیش میفرستاده اند. حتی انبیای الهی در وقت عرض حاجت به پیشگاه خداوند برای تقرّب به درگاه او و ایجاد زمینهی عنایت و رحمت او، متوسّل به وسیله میشده اند و اگر نبود اینکه سنّت و روش الهی را اینگونه میدانستهاند دست به تقدیم قربانی و توسیط واسطه نمیزدند. قرآن از فرزندان حضرت آدم نقل می فرماید که خداوند از آنان طلب «قربان» و «قربانی» نمود. (۲۷ مائده)
«قربان» که در فارسی «قربانی» گفته می شود همان چیزی است که به واسطهی آن، خواهش قرب و تقرّب میشود.
تا اینجا توسّل از دیدگاه عقل فطری بررسی شد.
میتوان گفت عصاره و مغز مفهوم توسّل «ایجاد راه ارتباط و پیوند، برای وصل شدن به خداوند، جهت کسب فیض بیشتر» میباشد. و وسیله عبارت است از «مطلق هر چیزی که بنده را با پروردگارش مرتبط میسازد». و روشن است که این اتصال، کاملاً منطقی و صحیح است.
از تعلیمات قرآن و عترت بطور واضح و روشن بدست می آید که خداوند متعال با همهی رحمت و مهربانی که به همهی بندگانش و بلکه همهی مخلوقاتش دارد، اما نسبت به بعضی از اشخاص یا بعضی از اشیاء، توجّه و عنایت بیشتری دارد. به تعبیر دیگر : قُرب درگاه دارند.
و به وضوح بیان میفرماید که خداوند متعال این کار را ـ یعنی توسّل به اشخاص مقرّب، یا وسیله قرار دادن اشیاء مقدّس و محترم، یا متوسّل شدن به اعمال صالحهای که با خلوص نیّت انجام شده است ـ و واسطه نمودن آنها را برای بدست آوردن ارتباط و اتصال بیشتر با او و کسب فیوضات بیشتر، از رحمت و فضل و کرَم او، سنّتی پسندیده و روشی نیکو میداند و به جهت تأثیرات سازندهای که توسّل، در رشد و تربیت بندگان دارد و نیز آثار مثبتی که در سرعت حرکتشان در مسیر بندگی خدا دارد و نقشی که در ایجاد امید و آرامش در قلوبشان ایفا میکند، آن را صریحاً امضاء و تأیید فرموده است.
به عنوان نمونه یک آیه از بین چندین آیه و یک حدیث از بین دهها حدیث را ذکر می کنیم:
((یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَهَ وَ جاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ)) (مائده ۳۵)
هان ای کسانی که در زمرهی مؤمنین درآمده اید ! از خدا پروا داشته باشید و در جستجوی وسیله ای برای نزدیک شدن به ساحتش برآیید و در راه او کوشش کنید، باشد که رستگار گردید.
((وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع یَقُولُ: إِنَّ أَفْضَلَ مَا یَتَوَسَّلُ بِهِ الْمُتَوَسِّلُونَ الإِیمَانُ بِاللهِ وَ رَسُولِهِ وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللهِ وَ کَلِمَهُ الإِخْلاصِ فَإِنَّهَا الْفِطْرَهُ وَ إِقَامُ الصَّلاهِ فَإِنَّهَا الْمِلَّهُ وَ إِیتَاءُ الزَّکَاهِ فَإِنَّهَا مِنْ فَرَائِضِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الصَّوْمُ فَإِنَّهُ جُنَّهٌ مِنْ عَذَابِهِ وَ حِجُّ الْبَیْتِ فَإِنَّهُ مَنْفَاهٌ لِلْفَقْرِ وَ مَدْحَضَهٌ لِلذَّنْبِ وَ صِلَهُ الرَّحِمِ فَإِنَّهَا مَثْرَاهٌ فِی الْمَالِ وَ مَنْسَأَهٌ فِی الأَجَلِ وَ صَدَقَهُ السِّرِّ فَإِنَّهَا تُطْفِئُ الْخَطِیئَهَ وَ تُطْفِئُ غَضَبَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ فَإِنَّهَا تَدْفَعُ مِیتَهَ السَّوْءِ وَ تَقِی مَصَارِعَ الْهَوَانِ أَلا فَاصْدُقُوا فَإِنَّ اللهَ مَعَ الصَّادِقِینَ وَ جَانِبُوا الْکَذِبَ فَإِنَّهُ یُجَانِبُ الإِیمَانَ أَلا إِنَّ الصَّادِقَ عَلَی شَفَا مَنْجَاهٍ وَ کَرَامَهٍ أَلا إِنَّ الْکَاذِبَ عَلَی شَفَا مَخْزَاهٍ وَ هَلَکَهٍ. أَلا وَ قُولُوا خَیْراً تُعْرَفُوا بِهِ وَ اعْمَلُوا بِهِ تَکُونُوا مِنْ أَهْلِهِ وَ أَدُّوا الأَمَانَهَ إِلَی مَنِ ائْتَمَنَکُمْ وَ صِلُوا أَرْحَامَ مَنْ قَطَعَکُمْ وَ عُودُوا بِالْفَضْلِ عَلَی مَنْ حَرَمَکُم))
روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه (چاپ قدیم)، ج۲، ص: ۲۹
امیرالمؤمنین علیه السلام بارها میفرمود: بدرستی که برترین چیزی که وسیلهجویان آن را وسیلهی خود برای تقرّب به پیشگاه حق قرار میدهند، این امور است:
ایمان به خدا و رسول او ، و جهاد در راه خدا ، و کلمه ی اخلاص (لا اله الا الله و توحید) که این کلمه همان سِرِشت انسان است ، و برپای داشتن نماز که آن، دین خداست ، و پرداختن زکات که یکی از واجبات الهی است ، و روزه که سپری در برابر عذاب خداست ، و حجّ خانهی خدا که از بین برندهی فقر و نابودکنندهی گناهان است ، و صلهی رحم که موجب زیاد شدن مال و به تأخیر افتادن مرگ است ، و صدقه دادن پنهانی که خاموشکنندهی آتش غضب خداست ، و انجام دادن کارهای نیکو که از مرگ بد جلوگیری میکند و از سقوط در پرتگاهها نگه میدارد. آگاه باشید! سخن راست بگویید زیرا خداوند با راستگویان است ، و از دروغگویی دوری کنید زیرا دروغگویی دور از ایمان است. آگاه باشید! راستگو و راستکردار بر لبهی نجات و کرامت قرار دارد. آگاه باشید! شخص دروغگو بر لبهی پرتگاه تباهی و هلاکت قرار دارد. آگاه باشید! گفتار خیر بگویید تا به آن شناخته شوید. کار خیر انجام دهید تا از اهل خیر باشید. و امانت را به کسی که شما را امین شمرده بازگردانید. و با کسانی که از شما قطع ارتباط کردهاند صله رحم کنید. و بر کسانی که شما را محروم نمودهاند تفضّل و لطف نمایید.
چنانچه میبینیم در این حدیث شریف، امیرالمؤمنین علیه السلام کارهایی را و اشیائی را به عنوان وسیلهای که انسان را به خدا نزدیک می کند و توسّل به آنها برتر از توسّل به اشیاء دیگر است معرّفی فرموده اند؛ پس اصل توسّل و چیزهایی که به آنها توسّل میکنیم در این حدیث شریف بیان شدهاند. و شک نیست در اینکه بهترین کار خیر و برترین امانت، ولایت محمّد و آل محمّد است که بهترین وسیله برای تقرّب به خداوند است.
نکته ای که باقی می ماند این است که آیا توسّل و وسیله قراردادن اشیاء یا اشخاص، توجّه به غیرخدا محسوب نمیشود؟
آیا توسّل شریک قراردادنِ وسیله ، برای خدا به حساب نمیآید؟
آیا شخصی که چیزی یا شخص مقرّبی را در پیشگاه خدا وسیله قرار می دهد، در واقع آن را شریک خدا قرار نداده؟ و عرض حاجت خود را به غیرخدا ننموده است؟
در اینجا نکته ظریفی را باید دقت نمود:
معیار شرک (شریک قراردادن برای خدا) چیست؟
اگر ما موجود دیگری را در برابر خدا مستقلا دارای تأثیر در عالم وجود بدانیم مسلّماً شرک است؛ زیرا در تمام عالم هستی، تنها یک موجود، استقلال در تأثیر دارد و آن خداست عزّوجلّ.
روشن و واضح است که ما برای موجودات (که مخلوقات خدا هستند) تأثیر و عمل و فعالیت قائل هستیم.
قطره ای کز جویباری می رود از پی انجام کاری می رود
در عالم هستی هیچ موجودی بیکار نیست و همه موجودات به اندازه خود مشغول کار و فعالیت و تأثیرگذاری میباشند
ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند …
چیزی که مهم است: هیچ یک از موجودات در برابر تأثیرگذاریِ حق، استقلالی ندارند ، و هر موجودی هر فعالیتی میکند در پرتو خواست و اراده و قدرت بینهایت خداوند متعال است.
هر موجود دیگری، همانگونه که اصل وجودش ملک خداست و از آن ِخداست، کارها و تأثیرها و فعالیتهای او هم ملک خداست و از آن ِخداست. و هیچ موجودی جز خدا مستقلاً کاری و فعالیتی از او سر نمیزند زیرا همهی تواناییها و همهی آگاهیها در هر موجودی که یافت شود از آن ِخداست؛ بنابراین اگر موجود دیگری جز خدا را دارای تأثیر مستقل و بدون احتیاج به خدا معتقد بشویم، این اعتقاد شرک و شریک قراردادن برای خداست.
حال اگر کسی که توسل میکند و چیزی یا کسی را وسیله قرار میدهد، اعتقادش نسبت به آن وسیله این باشد که او مستقل از خدا حاجت او را برآورد، یعنی او را شریک برای خدا قرارداده و در این صورت توسّل، دیگر توسّل نیست، بلکه وسیله، تبدیل به هدف شده است.
اما اگر وسیله به همان وسیله بودن خود باقی باشد و شخص توسّل کننده، وسیله را واسطهای در پیشگاه حق بداند و نگاه استقلالی به آن نداشته باشد یعنی حاجت خود را از خدا میخواهد اما برای نزدیک شدن به خدا و تقرّب به خدا و ایجاد زمینهی رحمت و لطف، آن وسیله را به درگاه خدا واسطه قراردهد و او را مستقل در تأثیر نداند چنین کاری هرگز شرک نخواهد بود بلکه عین توحید است.